Tôn Tử nói: Khi hành quân tác chiến và quan sát đánh giá tình hình trên chiến trường phải tuân theo những nguyên tắc sau:
- Khi đi qua rừng núi thì phải chọn đường đi có nhiều cây cối và nước.
- Khi đóng quân phải chọn nơi có núi, phía trước dễ quan sát.
- Nếu quân địch đóng ở trên vùng núi cao thì không nên tấn công - đó là nguyên tắc tác chiến ở vùng đất có núi cao.
Nguyên tắc tác chiến:
- Khi đóng quân ở vùng đất có nhiều sông ngòi thì phải chọn địa điểm cách xa sông ngòi, nếu quân địch tấn công bằng đường sông thì không nên đánh trả dưới nước, để quân địch đi sang quá nửa sông chuẩn bị lên bờ thì mới đánh trả - như vậy sẽ có lợi.
- Nếu muốn quyết chiến với địch thì không nên đánh ở vùng sông nước, đóng quân dọc theo các con sông thì nên ở những nơi đất cao để dễ quan sát phía trước. Không nên đóng quân ở khu đất thấp hơn so với doanh trại của địch - đây là nguyên tắc tác chiến ở vùng sông nước.
- Khi hành quân qua vùng đất có nhiều sình lầy thì không nên dừng chân quá lâu, nếu gặp địch ở khu sình lầy thì phải dựa vào cây cối để phản kích - đây là nguyên tắc tác chiến ở vùng đầm lầy.
- Khi đóng quân ở vùng bình nguyên thì nên chọn khu đất bằng phẳng, hai bên sườn và phía sau lưng là vùng đất cao - đây là nguyên tắc tác chiến ở vùng bình nguyên.
Bốn nguyên tắc tác chiến trên là những kế sách giúp cho các nhà quân sự có thể thắng lợi trong các trận đánh ở những vùng đất có địa hình khác nhau.
Khi xây dựng doanh trại, các nhà cầm quân thường chọn vùng đất cao và hướng về phía mặt trời, gần nguồn nước và có nhiều cây cỏ bảo đảm hậu cần. Mặt khác, đóng quân ở vùng đất cao như vậy binh lính có thể tránh được một số bệnh tật và nó là yếu tố bảo đảm cho thắng lợi.
Khi đóng quân ở nơi có nhiều gò đồi phải hướng về phía mặt trời, đây là yếu tố địa hình tạo thuận lợi cho việc dụng binh.
Khi vược sông nếu nước chảy xiết thì phải tìm chỗ lặng sóng để vượt sông.
Nếu gặp phải địa hình hiểm trở thì phải nhanh chóng tránh xa, nên nhử cho quân địch vào những địa hình đó.
Nếu đi qua vùng đất có cây cối um tùm, nhiều sình lầy hoặc vách núi dựng đứng hai bên đường thì phải quan sát thật kĩ vì ở nơi này rất dễ bị mai phục.
Địch cách ta gần như không thấy chúng có động tĩnh gì nghĩa là địch đang ở địa hình hiểm yếu. Địch cách ta xa nhưng lại đến khiêu chiến tức là chúng muốn nhử ta.
Trong rừng rậm có nhiều cây động rất có thể là quân địch đang tiến lại gần ta. Trong bụi rậm có nhiều vật che khuất che đỡ tức địch đang đánh lừa ta. Chim chóc đột nhiên bay lên từng đàn tức phía trước có mai phục. Các con thú chạy toán loạn khắp nơi rất có thể đây là dấu hiệu địch đang đến tấn công ta. Cát bụi bay mù mịt có thể là địch đang ồ ạt tấn công, bụi bay thấp có thể là tốp binh lính của địch đi về phía ta, bụi bay thấp và lan rộng ra tức là địch đang chặt cây và vận chuyển củi, bụi ít lúc có lúc không tức là địch đang xây dựng doanh trại.
Lời nói của sứ giả địch tỏ ra khiêm tốn nhã nhặn thì trên thực tế có thể chúng đang tích cực chuẩn bị tiến công ta, ngược lại lời nói của sứ giả địch có vẻ cứng rắn nhưng thực tế chúng đang chuẩn bị rút lui. Xe pháo của địch xuất hiện ở trước và hai bên sườn của ta là dấu hiện cho thấy địch đang bày binh bố trận. Địch phái sứ giả đến cầu hoà một cách đột ngột tức là chúng đang có âm mưu gì đó. Địch gấp rút hành quân tức là chúng đang chuẩn bị quyết chiến với ta. Địch nửa tiếng nửa lui tức là chúng đang có ý đồ dụ quân ta.
Quân địch tỏ ta uể oải tức là chúng đang bị thiếu lương thực và bị đói. Địch tìm kiếm nước và tranh nhau uống tức chúng đang bị thiêu nước và khát nước. Dịch thấy lợi mà không màng tức chúng đang rất mỏi mệt. Chim chóc đậu rất nhiều trên nóc doanh trại của địch thì đó là doanh trại không có người ở. Trong doanh trại địch có nhiều tiếng la vào ban đêm tức là quân địch đang hoang mang lo lắng. Binh sĩ địch hỗn loạn không có trật tự cho thấy tướng của chúng không có uy nghiêm. Cờ trong doanh trại địch cắm không ngay ngắn tức là địch đang náo loạn. Địch giết gia súc để ăn và dùng lương thực cho ngựa ăn, thu dọn đồ đạc tức là chúng đang cùng đường chuẩn bị phá vòng vây để trốn chạy. Tướng địch nói nhỏ nhẹ với cấp dưới tức là tướng địch đang mất uy lực. Tướng địch phải khích lệ quân sỹ nhiều lần chứng tỏ chúng đang không có giải pháp. Tướng địch nhiều lần trừng phạt binh sĩ cho thấy địch đang rơi vào tình trạng khó khăn. Tướng địch thô bạo với binh sĩ nhưng lại sợ cấp dưới của mình thì đó là tên tướng hèn nhát. Địch cho sứ giả đến đàm phán, nếu lời nói của sứ giả mềm dẻo, thái độ hoà nhã tức là địch đang muốn hoà hoãn. Địch khí thế hừng hực, nhưng mãi không thấy tiến đánh, cũng không thấy rút lui thì phải hết sức cẩn thận với ý đồ của chúng.
Khi chiến đấu không phải quân càng đông càng tốt. Chỉ cần không khinh địch, không tấn công một cách mạo hiểm và có thể tập chung binh lực, phán đoán chính xác tình thế địa hình địch - ta cũng đủ để giành chiến thắng, nếu chỉ hữu dũng vô mưu, chủ quan khinh địch sẽ chỉ thành tù binh của địch.
Tướng lĩnh không gần gũi với sĩ tốt hoặc hay trừng phạt sĩ tốt thì họ sẽ không phục, không phục thì rất khó dụng binh. Nếu sĩ tốt thân thiết với tướng lĩnh, nhưng không chấp hành quân pháp thì quân đó cũng không thể tác chiến được. Do đó, phải dùng chính trị, đạo nghĩa để giáo dục sĩ tốt; phương pháp dùng vũ lực tức là quân pháp để thống nhất ba quân, một quân đội như vậy sẽ nhất định giành thắng lợi khi lâm trận. Thường xuyên quán triệt mệnh lệnh và giáo dục sĩ tốt thì họ mới có thể hình thành thói quen phục tùng. Nếu không thường xuyên quán triệt mệnh lệnh và giáo dục sĩ tốt thì họ sẽ không có thói quen phục tùng. Sĩ tốt sở dĩ luôn chấp hành mệnh lệnh là do giữa tướng và quân luôn có sự tin tưởng lẫn nhau.
